Dlaczego Ostrów Mazowiecka?

Nazwa i herb miasta nawiązują do tradycji bartniczych. Rzeczownik rodzaju żeńskiego ostrów lub ostrowa oznaczał 1) bór, czyli 60 barci; 2) drabinkę przygotowaną z wierzchołkiem drzewa iglastego, po której bartnik dostawał się do barci, na tzw. podkur. (…) 3) znamię, czyli signum, którym bartnicy oznaczali swoje barcie.

Dzisiejsza nazwa miejscowa Ostrów Mazowiecka występowała na przestrzeni dziejów w różnych odmianach. W 1420 źródła notują Ostrowo, w 1434 w akcie lokacyjnym – Ostrowya, w 1467 – Ostrowa, w 1534 – Ostrowia. W okresie zaborów używano nazwy Ostrów (ten); po utworzeniu guberni łomżyńskiej w 1866 pisano Ostrów Łomżyński albo Ostrów w ziemi łomżyńskiej. W okresie międzywojennym używano dwóch określeń – Ostrów Mazowiecki i Ostrowia Mazowiecka.
W grudniu 1926 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zatwierdziło nazwę Ostrów Mazowiecka (…)
Źródło: Mieczysław Bartniczak „Ostrów Mazowiecka i okolice”, 1987.

Rys historyczny

Osadnictwo w rejonie Ostrowi zaczęło się stosunkowo późno. Brak dużej rzeki będącej naturalnym szlakiem komunikacyjnym, a także najazdy Jaćwingów, Prusów i Litwinów nie zachęcał do osiedlania się w tej części Mazowsza. Niemniej jednak istniała tutaj wczesnośredniowieczna osada, której ślady w postaci cmentarzyska (Żale) przetrwały do końca XIX wieku. Po unii z Litwą w Krewie (1385r.) nastał okres pokoju i rozwoju tych ziem. Wówczas to książę mazowiecki Janusz I Trojdenowicz („Starszy”) przekształcił leśną osadę w wieś czynszową na prawie chełmińskim. Wkrótce powstał tutaj książęcy dwór (tereny obecnego ogródka jordanowskiego) oraz parafia pw. św. Jadwigi Śląskiej, odbywały się też sądy książęce. Następca Janusza książę Bolesław IV podniósł wkrótce (20 marca 1434r.) Ostrów do rangi miasta. Pierwszym jej wójtem zostaje sędzia sądu książęcego Marcin Mieszek. Znaczną część mieszkańców (oprócz kmieci i puszczańskich osadników) stanowiło liczne w tych stronach drobne rycerstwo. Leżące na przecięciu ważnych szlaków handlowych, nowe miasto rozwijało się bardzo dynamicznie. Od roku 1461 miało własną szkołę parafialną. Na początku XVI wieku Ostrów liczyła już z górą 1,5 tys. ludności i około 230 domów. Prawdziwy rozkwit nastąpił po roku 1514, kiedy księżna Anna Mazowiecka nadała Ostrowi prawo odbywania czterech rocznych jarmarków i ustanowiła dzień targowy, oraz po włączeniu w roku 1526 całego Księstwa Mazowieckiego do Korony. Ostrów była już wtedy stolicą powiatu w Ziemi Nurskiej i jednym z większych miast na Mazowszu (ok. 3 tys. mieszkańców i 443 domy). Ostatni z Jagiellonów na polskim tronie, król Zygmunt August wybudował tutaj okazały dwór, a ostrowskie probostwo nadał swojemu sekretarzowi, wybitnemu humaniście, księdzu Andrzejowi Patrycemu Nideckiemu. Z jego inicjatywy w Ostrowi powstało wówczas (1566r.) Bractwo Literackie utrzymujące szkołę parafialną, przytułek – szpital oraz kasę pożyczkową. Wiek XVII położył kres rozwojowi miasta rozkwitłego w ostępach Puszczy Białej. Po szwedzkim „potopie” liczyło ono zaledwie 450 mieszkańców i nigdy już nie osiągnęło dawnego znaczenia. Nie na wiele zdały się kolejne królewskie przywileje z lat: 1670, 1677, 1706 i 1766 czy powstała podczas obrad Sejmu Czteroletniego „Ordynacja dla Miasteczka JKM Ostrowia”.

Rozbiory Polski sprowadziły Ostrów do roli podrzędnego miasteczka w Prusach. Zanim to nastąpiło, jej mieszkańcy zdążyli jeszcze wziąć udział w kościuszkowskiej Insurekcji. 3 lutego 1808 roku miasto było świadkiem i miejscem bitwy między wojskami francuskimi i rosyjskimi. Z okresu napoleońskiego w Ostrowi zachowała się legenda o kwaterowaniu tu Napoleona przed wyprawą na Moskwę. Dom u zbiegu ulic Jagiellońskiej i 3 Maja, w którym miał podobno nocować cesarz Francuzów, został rozebrany pod koniec lat 60-tych XX wieku. Powstanie listopadowe ominęło Ostrów, ale już w roku 1863 jej mieszkańcy wzięli liczny i aktywny udział między innymi w bitwach pod Stokiem, Nagoszewem, Kietlanką, Łączką czy 30 kwietnia w potyczce w okolicach dzisiejszego ogródka jordanowskiego. Podczas powstania styczniowego w ostrowskiej wikarówce mieścił się powstańczy szpital. Okres ten, a zwłaszcza popowstaniowe represje przypominają dziś dwa krzyże ustawione w miejscach straceń oraz mogiły na cmentarzu parafialnym. Reakcją na liczny udział mieszkańców w zrywie niepodległościowym, było ulokowanie przez władze carskie w Ostrowi dwóch pułków piechoty i jednostki artylerii. Klęski militarne nie zahamowały jednak rozwoju miasta i aktywności jego mieszkańców. Jeszcze w roku 1834 powstała tutaj pierwsza apteka, a w dwa lata później zabłysły pierwsze uliczne latarnie olejowe. Od 1866 Ostrów ponownie staje się stolicą powiatu, w roku 1893 otwarto linię kolejową. Pod koniec XIX wieku Ostrów liczy już niemal 10,5 tys. mieszkańców. Jest to również okres rozwoju aktywności obywatelskiej i patriotycznej. Powstają wówczas: Towarzystwo Ostrowskiej Straży Ogniowej, Ostrowskie Towarzystwo Dobroczynności, Ostrowskie Towarzystwo Oszczędnościowo-Pożyczkowe, a w roku 1909 polskie progimnazjum męskie i szkoła żeńska. Podczas pierwszej wojny światowej w zajętych przez Niemców dawnych rosyjskich koszarach utworzono Kurs Aspirantów Oficerskich Polskiej Siły Zbrojnej – zalążek późniejszej Szkoły Podchorążych Piechoty. Jej elewi dowodzeni przez Mariana Kukiela i Stefana Roweckiego („Grota”) wraz z członkami Polskiej Organizacji Wojskowej i ostrowskimi strażakami rozbrajali 11 listopada 1918 roku na ostrowskich ulicach niemieckich żołnierzy. Niedługa była jednak radość z odzyskanej niepodległości. Już w pierwszych dniach sierpnia 1920 roku na przedpolach miasta rozgorzała walka z prącymi na Warszawę oddziałami Armii Czerwonej. Polegli polscy żołnierze oraz ofiary bolszewickiego terroru spoczywają na cmentarzu parafialnym.

W roku 1931 Ostrów zamieszkiwało już niemal 18 tys. mieszkańców. Miasto miało własną elektrownię i zalążki przemysłu, między innymi: nasycalnię podkładów kolejowych, 2 cegielnie, 4 cementownie, 7 młynów. Powstają nowe, okazałe gmachy: ratusza, gimnazjum, banku. Splendoru miastu dodaje wojsko – 18 Pułk Artylerii Lekkiej oraz, przeniesiona po 1926 roku z Warszawy Szkoła Podchorążych Piechoty. Druga wojna światowa po raz kolejny obraca w zgliszcza dorobek wielu pokoleń ostrowian. 8 września miasto zajmują niemieckie oddziały, wkrótce rozpoczynają się pierwsze represje (11 listopada egzekucja ok. 500 ostrowskich Żydów). Grozę budzą niemieckie katownie: siedziba gestapo w dawnym browarze i „Czerwoniak” przy ulicy Pocztowej. Ostrów nie pozostaje bezczynna i bezbronna. Już wczesną jesienią 1939 r. powstają pierwsze zawiązki konspiracji: Organizacja Wojskowa „Wilki”, wkrótce potem struktury ZWZ-AK. Ostrów jest siedzibą obwodu Armii Krajowej „Opocznik” liczącego latem 1943 ponad 2 tys. zaprzysiężonych żołnierzy. 25 maja tego roku przeprowadzają oni udany zamach na ostrowskiego starostę Reinhardta Ekerta. W odwecie Niemcy mordują ok. 140 zakładników. Gdy 28 sierpnia 1944 roku do Ostrowi wkraczają oddziały 48 armii radzieckiej, miasto jest zniszczone w 60% i liczy zaledwie ok. 10 tys. mieszkańców.

Pierwsze lata powojenne, to kolejny w dziejach Ostrowi, okres podnoszenia jej z ruin i odbudowy miejskiej substancji. W latach 60-tych powstają tutaj zakłady ZURAD i BUMAR oraz nowy budynek szpitala, a w następnym dziesięcioleciu fabryka mebli oraz mleczarnia. Po transformacji ustrojowej w Ostrowi nie likwiduje się zakładów pracy, a wręcz przeciwnie, przybywa nowych, między innymi ALPLA, Krüger, NP Pharma, Schneider, Rolstal, liczne firmy transportowe i spedycyjne, a także obwodnica wybudowana przy pomocy Banku Światowego. Miasto wkracza w XXI wiek, nawiązuje kontakty zagraniczne, otwiera filię wyższej uczelni, opracowuje i wdraża wieloletni plan rozwoju społeczno-gospodarczego.
Autor: Andrzej Mierzwiński

Gospodarze miasta od 1915 roku
1915 – Ludwik Mieczkowski (aresztowany przez Niemców po trzech dniach urzędowania)
1915 – 1918 – Wedow (Niemiec)
1918 – Ludwik Mieczkowski
1918-1919 – Jan Kempisty
1919 – Edward Blumhoff
1919-1927 – Ludwik Mieczkowski
1927-1929 – Stanisław Leśniewski
1929-1930 – Władysław Gacki
1930-1933 – Jan Dołęga-Zakrzewski
1933 – Leon Poterałło
1933-1935 – Jan Hornung
1935-1939 – Leon Czernicki
1939-1944 – Wasiuta (Ukrainiec)
Od roku 1944:
Leon Zdanowski (pierwszy powojenny burmistrz)
Feliks Kamiński
Tadeusz Kizerwetter
Leon Zdanowski
Jerzy Molak
Antoni Świderek
Henryk Sienicki
Zygmunt Skarpetowski
Wojciech Kamiński
Witold Sieńkowski
Antoni Świderek
Marian Pilarowski
Eugeniusz Wilczewski
Krzysztof Jagiełło
Adam Rukat (ostatni naczelnik miasta)
1990-1994 – Adam Rukat (pierwszy burmistrz miasta III RP)
1994-1998 – Bogumił Brzózka
1998-2002 – Andrzej Andersz
2002-2010 – Mieczysław Szymalski (w 2006 roku wybrany ponownie na drugą kadencję)
2010 – 2014 – Władysław Krzyżanowski
od 2014 – Jerzy Bauer (w 2018 roku wybrany ponownie na drugą kadencję)
Wykaz sporządził Andrzej Mierzwiński do roku 2010

Armia Krajowa na ziemi ostrowskiej

Po wkroczeniu we wrześniu 1939 roku wojsk niemieckich na teren powiatu Ostrów Mazowiecka, prawie natychmiast, a z pewnością od końca listopada, zaczęły powstawać różnego rodzaju organizacje konspiracyjne zawiązywane przez byłych wojskowych lub politycznych działaczy terenowych drugiej Rzeczypospolitej. Działania te nie ominęły młodzieży, która skupiła się wokół swoich dawnych przełożonych z Harcerstwa, Przysposobienia Wojskowego lub nauczycieli. Tworzyła własne grupy szukające kontaktu z organizacjami o charakterze militarnym, rzadziej politycznym.

Pomimo represji wroga, na przełomie 1939 / 1940 roku powstaje na terenie okupacyjnego powiatu Ostrów Mazowiecka organizacja konspiracyjna (obok innych organizacji, takich jak: Organizacja Wojskowa "Wilki", Narodowa Organizacja Wojskowa, Tajna Armia Polska, Polska Organizacja Zbrojna, Komenda Obrońców Polski, Polska Niepodległa) o charakterze wojskowym oparta na wzorach i regulaminach przyjętych w Polskiej Organizacji Wojskowej, posługująca się nazwą Służba Zwycięstwu Polski. Przekształcona w nieco późniejszym okresie w Związek Walki Zbrojnej (ZWZ), który zgodnie z regulaminem z 16 stycznia 1940 roku stanowił "część składową Sił Zbrojnych Rzeczpospolitej podległą przez Komendanta Naczelnemu Wodzowi Wojsk Polskich".

W listopadzie 1941 roku funkcję Komendanta Obwodu Ostrów Mazowiecka objął z nominacji Komendy Głównej, kpt. Eugeniusz Mieszkowski ps. 'Łoza', 'Ossa', 'Ostry'. Jego decyzją utworzono trzy rejony, osiem ośrodków i komendę miasta Ostrów Mazowiecka. Sześć referatów Komendy tworzyło Sztab Obwodu. W Rejonach rozpoczęto tworzenie jednostki wojskowej na szczeblu kompanii, składającej się z plutonów tzw. szkieletowych działających w Ośrodkach. Bezpośrednio Obwodowi podporządkowane były plutony specjalne (dywersyjno - sabotażowe z symbolem SS) i służby pomocnicze. Przypuszczalnie to w tym czasie Komenda Podokręgu Warszawa Wschód nadała powiatowi Nr 12, a Obwodowi - podobnie jak innym z Podokręgu - kryptonim wywodzący się od nazwy ptaka - "Opocznik". Kryptonim ten obowiązywał w kontaktach zewnętrznych i nie znalazł się na żadnym ze 170 zachowanych dokumentach Obwodu. Pierwszy odnotowany na pismach z 1941 to 'Orzeł' i ostatni z 1944 roku "Wulkan".

Wraz ze zmianą nazwy ZWZ na Armię Krajową, na przełomie 1942 / 1943 roku, nastąpiła reorganizacja struktur terenowych Obwodu. Powołano w Obwodzie pięć Ośrodków (w miejscowościach Ostrów Mazowiecka, Brok - Małkinia, Poręba, Długosiodło, Wąsewo) i 9 Placówek. W Ośrodkach utworzono odpowiedniki obwodowych służb pomocniczych SOP (Służba Ochrony Powstania) i WSK (Wojskowa Służba Kobiet).

Komendantowi Obwodu zostali podporządkowani oficerowie do zadań specjalnych, jak np. oficerowie powołani dla tworzenia zalążków jednostki kawalerii i artylerii. Podlegał mu też bezpośrednio oficer ds. uzbrojenia przeszkolony między innymi w zakresie odbioru zrzutów oraz utworzony przy tartaku w miejscowości Dalekie, ośrodek szkoleniowy zwalczania i obsługi sprzętu pancernego. Dla zaspokojenia narastającego zapotrzebowania na kadrę, w ramach referatu III, rozpoczęto szkolenie na podchorążych i podoficerów na Kursach Zastępczych Szkoły Młodszych Dowódców.

W miarę porządkowania działalności organizacyjnej, w kwietniu 1943 roku, w ramach Referatu II Obwodu utworzono patrole do zadań specjalnych. Zadaniem ich było wprowadzenie porządku w terenie, wyeliminowanie band rabunkowych, odzyskiwanie broni, wykonywanie wyroków na zdrajcach. Nieco wcześniej inne sekcje, działające przy Placówkach, zostały powołane do prowadzenia akcji dywersyjnych i sabotażowych na środkach transportu drogowego i kolejowego i liniach łączności. Początkowo skromne działania nasiliły się w maju 1943 roku, po wydaniu przez KGAK rozkazu dnia 17.04.43 Nr 735/Kdw, który zobowiązywał Obwody do przeprowadzenia akcji 'Kośba' przewidującej równoczesne - w wielu obwodach - likwidowanie agentów, konfidentów, gestapo, współpracowników żandarmerii i innych policyjnych formacji, rozszerzonej o niszczenie dokumentów w gminach, utrudnianie zbiorów przez niszczenie maszyn rolniczych w gospodarstwach i zakładach przetwórstwa rolniczego.

Po śmierci Komendanta "Ostrego" - w maju 1943 roku - dowodzenie Obwodem przejął kpt. Józef Zdrajkowski ps. "Kłos" a następnie, od października 1943, kpt. Henryk Pracki ps. "Golski", "Rola". Ten ostatni sprawował swoją funkcję do połowy sierpnia 1944 roku.

W nocy z 14/15 września 1943 roku miejscowa Placówka o kryptonimie "Kufer" odebrała dla Obwodu - w rejonie wsi Jarząbka - zrzut broni, materiałów wybuchowych i radiostacji.

W końcu 1943 roku utworzony zostaje, z ukrywających się konspiratorów kilkunastoosobowy Lotny Oddział Bojowy (LOB) pod dowództwem ppor. Alfreda Wieczorka ps. "Tatar", który zwiększony później do stanu około 50 żołnierzy, od maja do sierpnia 44 roku pełnił, między innymi, zadania ochrony radiostacji W-24 pracującej dla potrzeb Komendy Głównej AK. W II kwartale 1944 roku został powołany Lotny Oddział Dywersyjny (LOD) pod dowództwem ppor. Feliksa Przybytniewskiego ps. 'Mieczysław'. W skład oddziałów włączeni zostali uczestnicy wszystkich patroli specjalnych.

Podany układ organizacyjny obowiązywał do lipca 1944 roku i został zmieniony w wyniku przygotowań do akcji "Burza". Wtedy to w lasach Puszczy Białej, mjr Antoni Jahołkowski ps. "Brzeski" - jako mianowany dowódca pułku - rozpoczął organizację 13 pułku piechoty Armii Krajowej, mobilizując w jego szeregi - zgodnie z otrzymanym rozkazem z Podokręgu Warszawa Wschód - członków obwodu "Opocznik".

W efekcie na terenie Obwodu utworzono III batalion 13 pp AK składający się z:

kompanii 7 - dowodzonej przez ppor. "Mieczysława"
kompanii 8 - dowodzonej przez ppor. "Tatara"
kompanii 9 - dowodzonej przez ppor. "Zygmunta" - Wacława Śladewskiego
kompanii 3 - dowodzonej przez ppor. "Sójkę" - Tomasza Grąbczewskiego

Batalion liczył około 950 żołnierzy, jednak ze względu na brak uzbrojenia, zmniejszono stan do około 450.

Zgrupowanie partyzanckie działające głównie w lasach wyznaczonych zabudową miejscowości Stara Pecyna, Wiśniewo, Jarząbka, Przedświt, Plewki, Małaszek przez 40 dni niepokoiło nieprzyjaciela nękając jego zaplecze, środki łączności i pojedynczych żołnierzy aktywną działalnością swoich patroli.

Do większych potyczek doszło w dniu 28 sierpnia 1944 roku w rejonie wsi Jarząbka i Plewki. W dniu 30 sierpnia, w warunkach okrążenia mjr 'Brzeski' wydał rozkaz o rozwiązaniu batalionu. Część żołnierzy - partyzantów, w ilości około 150 ludzi utworzyło oddział pod dowództwem ppr. Alfreda Wieczorka "Tatara". Okrążony przez wojsko niemieckie koło leśniczówki Pecynka oddział stoczył wielogodzinny bój o wyjście z okrążenia. W walce zginęło około 60 osób. Po wkroczeniu wojsk radzieckich dnia 03.09.1944 r. 'Tatar" w imieniu dowódcy zgrupowania zgłosił obecność na terenie Puszczy Białej i powiatu Ostrów Mazowiecka III batalionu 13 pp Armii Krajowej.

Podczas wojny straciło życie 10.342 mieszkańców powiatu Ostrów Mazowiecka (około 10% ludności) w tym 7.059 w egzekucjach, 1.247 w obozach i więzieniach, 993 w czasie działań wojennych, 195 podczas prac przymusowych, 96 w innych okolicznościach, a 752 zaginęło bez wieści.

Tekst przekazany przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, Koło Krajowe "Opocznik", Warszawa ul. Chłodna 31