Tablica z planem miasta i mapą gminy Wiślica

Rys historyczny

Wiślica rozlokowała się na gipsowym wyniesieniu pośród nadnidziańskich podmokłych łąk i rozlewisk. Do niedawna uznawana była za stolicę państwa Wiślan, plemienia wymienionego przed pół. IX wieku przez Geografa Bawarskiego, jako przypuszczalna rezydencja znanego z Żywotu św. Metodego potężnego księcia, który "siedząc w Wiślech urągał chrześcijanom i szkody im wyrządzał, najeżdżając ziemie państwa wielkomorawskiego."

  W rzeczywistości w X wieku był tu tylko niewielki zespół osadniczy, który na przełomie X/XI stulecia dostał się we władanie księcia Polan. Osada wkrótce szybko się rozwinęła w obronny gród, wykorzystujący zapewne strategiczne położenie tego miejsca u przeprawy na Nidzie. Jego śladem jest być może grodzisko położone na skałce gipsowej pośród łąk, ok. 600 m na południowy - wschód od centrum osady. Rok 1135 przyniósł wielkie zniszczenie miasta przez Rusinów i Połowców, stanowiąc wyraźną cezurę w rozwoju Wiślicy.

W efekcie, przy podziale państwa w 1138 roku wiślicka osada nie odegrała znaczącej roli i znalazła się w dzielnicy, której ośrodkiem został Sandomierz. A jednak wkrótce, bo już w 2 pół. XII wieku rozpoczął się prawdziwy rozkwit grodu, zwłaszcza, gdy po 1166 roku przejściowo przez kilka lat osobny dział z siedzibą w Wiślicy miał książę Kazimierz II Sprawiedliwy.

  Pod patronatem książąt sandomierskich na kulminacji wyspy miejskiej, tzw. Regii rozbudowane zostały zespoły założeń sakralno -pałacowych. Badania archeologiczne ujawniły funkcjonowanie palatium z kolumnadą, zapewne o charakterze rezydencjonalnym oraz rotundy z konchami - wnękami w grubości murów. Rekonstrukcja drugiego odkrytego palatium, wobec nikłych reliktów, jest dość dowolna, podobnie jak usytuowanej obok rotundy z domniemaną apsydą.
Na dawnym podgrodziu w połowie XII stulecia powstał kościółek prebendalny poświecony św. Mikołajowi, nieco później obok jednonawowy kościół kolegiacki z wbudowaną kryptą wyposażoną we wspaniale zdobioną posadzkę gipsową. Powstanie kolegiaty romańskiej, której relikty znajdują się pod obecną gotycką świątynią, zapewne wiązać można z panującym tu w latach 1166-77 księciem Kazimierzem Sprawiedliwym. Świątynię tę zastąpiła w l połowie XIII wieku nowa budowla o dwuwieżowej fasadzie.

   Tak więc Wiślica w XII i częściowo XIII wieku zajmowała trzecią pozycję po Krakowie oczywiście i za Sandomierzem na obszarach osadnictwa małopolskiego, chociaż nawet były czynione próby w l pół. XIII wieku utworzenia tu niezależnego ośrodka administracyjnego, widoczne choćby w tytule wojewody wiślickiego, przejściowo używanym przez komesa Mszczuja w 1231 roku, późniejszego wojewodę łęczyckiego i krakowskiego z ramienia księcia Konrada I Mazowieckiego. Bolesław Wstydliwy, książę sandomierski i krakowski użył zaś w jednym z dyplomów określeń dominium sandomierskie i dominium wiślickie.